Eğitimde Pozitif Psikoloji Uygulamaları: Nezaketi Teşvik Eden Okul İklimi Oluşturmak

Eğitim, ebeveynlik ve gündelik yaşamda çok sık kullanılan bir terim olmasına rağmen nezaketin tanımı çok az yapılmıştır. Peterson ve Seligman (2004) nezaketi basitçe “başkaları için iyilik yapmak” olarak tanımlar. Nezaket; iyilik, şefkat, saygı, önemseme, incelik, empati, başkalarını mutlu etme, yardımsever olma gibi pek çok özelliği kapsamaktadır. Binfet (2015); okullarda öğrencilerin ve öğretmenlerin nezaketi nasıl anladıklarını veya tanımladıklarını araştırmıştır. Bu araştırmada öğrenciler nezaketi “başkalarına fiziksel olarak yardım etmek” ve “başkalarına duygusal olarak yardım etmek” olarak tanımlamışlardır. Öğretmenler ise nezaketi iyilik, önemseme, saygı ve empati gösterme ile ilişkili görmüşlerdir. Öğretmenlerin nezaket tanımlamalarında “çevrenizdeki insanları önemsemek ve onlar için iyi şeyler istemek, “başkalarının duygularını anlamaya çalışmak”, “bireysel farklılıkların kabulünü ortaya koyan eylemlerle kendine ve başkalarına saygı göstermek” gibi unsurlar ön plana çıkmıştır. Yine Binfet (2017) öğretmenlerin öğrencileri ile etkileşimlerinde nezaket içeren davranışlar sergilemesinin öğrenciye model olma bakımından önemine vurgu yaparak “Pedagojik Nezaket” kavramını ortaya atmıştır. Araştırmalar öğrenciler öğretmenlerini sevecen ve nazik olarak gördüklerinde ders ve etkinliklere daha iyi katılım sağladıklarını, daha iyi notlar aldıklarını ve sınıfa daha fazla bağlı olduklarını göstermektedir (Confident Counselors, 2017). Nezaket sadece “iyi olmaktan” daha fazlasıdır. Bu bir beceridir. Nezaket, çocukların duygusal zekâsını geliştirmekle kalmayıp kendilerini olduğu kadar başkalarını da önemsemeyi öğreten bir yaşam becerisidir. Diğer beceriler gibi öğretilebilir, güçlendirilebilir. Öğrenciler nasıl kibar olunacağını ve nasıl nezaket gösterileceğini okulda ve diğer sosyal ortamlarda deneyimleyerek öğrenirler. Her okul nezaket öğretebilir. Çocukların matematik, fen ve dil öğrenmeleri kadar nezaket eğitimine de ihtiyaçları olduğunu kabul eder. Araştırmalar; nezaketin olumlu ve pozitif okul iklimi oluşturma, devam ve katılımı arttırma, öğrencilerin öznel iyi oluş, iyimserlik, öz değerler, yardımseverlik, saygı, empati gibi sosyal ve duygusal becerilerini desteklediğini göstermiştir. Bununla birlikte; aidiyet duygusu, benlik saygısının yükselmesi, akran kabulünün artması, stres ve kaygının azalması, akademik performansı arttırma, vb pek çok olumlu etkisini ortaya çıkarmıştır (Currie, 2015; Dickinson, 2021; Layous, Nelson, Oberleve diğerleri, 2012).

 Duygusal öğrenme, sinirbilim ve pozitif psikoloji alanında uzman olan PhD Patty O'Grady şöyle diyor: “Çocuklar ve ergenler nezaketi sadece onu düşünerek ve onun hakkında konuşarak öğrenmezler. Nezaket en iyi hissederek öğrenilir, böylece yeniden üretilebilir. Nezaket, öğrencilerin hissettiği bir duygudur ve empati ile paylaştıkları bir güçtür.” Nezaket, bir kişinin fiziksel ve zihinsel sağlığına da katkıda bulunabilir. Araştırmalar, iyilik yapan ve nezaket içeren davranışlar sergileyen insanların beyinlerinde farklı hormonlar salgıladığını göstermiştir.

Endorfin insanlarda iyi ve olumlu duygular üreten hormondur. Nezaketle ilişkili hormonlardan bir diğeri de oksitosindir. Oksitosin kan basıncını düzenlemekten, vücuttaki iltihabı azaltmaktan ve stresi azaltmaktan sorumlu hormondur. Yine nezaketli olmanın serotoninini artırdığı, kaygıyı azalttığı ve kan basıncını düşürebildiği görülmüştür. Nezaket biyolojiktir, insan doğasının bir parçasıdır.

 “Nezaket” içeren davranışlar edinmek pozitif psikoloji, sosyal–duygusal öğrenme, karakter ve değerler eğitiminin bir parçasıdır. Öte yandan nezaketi teşvik eden bir okul ikliminin saldırganlık, şiddet ve zorbalığı önlemede işlevsel olduğunu gösteren birçok bilimsel veri bulunmaktadır. Birçok geleneksel zorbalık karşıtı program, çocuklarda kaygıya neden olan olumsuz eylemlere odaklanır. Bunun yerine öğrencilere nezaket ve şefkat hakkında bilgi edinerek düşüncelerini ve eylemlerini nasıl değiştirecekleri öğretildiğinde, bu beklenen ve doğal olarak arkadaşlıkla ödüllendirilen olumlu davranışı teşvik eder (Currie, 2015). Okullar nezaket temalı öğrenmelere odaklanırsa zorbalık, alay etme ve diğer incitici davranışların azalacağı görülecektir (Dixon, 2011). Bu yönüyle nezaketi teşvi keden bir okul iklimi oluşturmak alternatif bir zorbalığı önleme programı olabilir.

 Eğitim ortamlarında öğrencilerin refahı, öznel iyi oluşu, sosyal duygusal öğrenme ihtiyaçları, duygusal zekâ, pozitif psikoloji ve karakter güçleri, psikolojik sağlamlık gibi kavramların ön plana çıktığı günlerde küçük de olsa nezaket temalı çalışmaların etkili sonuçlar verdiği araştırma bulgularına yansımıştır. Nezaket içeren davranışları öğrenmeyi doğrudan konu alan öğretim programları da bulunmaktadır. Hayat Bilgisi dersindeki “Sihirli Sözcükler” etkinliği nezaket ifadeleri ve bu ifadelerin insanlar üzerinde bıraktığı olumlu etkilere odaklanmaktadır. Pek çok ders içeriği nezaket içeren davranışları da konu alacak şekilde kullanılabilir. Türkçe, Edebiyat ve İngilizce dersleri “Nezaket” ifadeleri ile ilgili okuma, yazma ve konuşma etkinlerinin yapılmasına uygun hâle getirilebilir.

“Gelişimsel Bibliyoterapi”den de yararlanılabilir. Bu yararlanma duygularını düzenleme ve nezaket geliştirme konusunda hikâyeler ve uygulamaları kapsayabilir. Sanat içerikli dersler belli aralıklarla nezaketi konu edinebilir. Beden Eğitimi dersinin “Kişisel, düşünsel ve sosyal” beceriler boyutu ve “adil oyun” ile ilgili yönleri nezaket ile ilişkilendirilebilir. Matematik dersinde “Nezaketin formülü ya da denklemi ne olabilir?” sorusu üzerinde düşünülebilir. Matematik dersi “Veri” öğrenme alanında “nezaket” ile ilgili küçük bir sınıf içi anket yapılarak verilen cevapların frekansları, yüzdeleri ve grafikleri üzerinde çalışmalar yapılabilir. Fen Bilimleri ve Biyoloji derslerinde nezaketin sinir sistemi ile hormonlar üzerindeki etkileri vurgulanabilir. Okul öncesi eğitim kurumlarında “sabah toplantıları”, günlük eğitim akışındaki güne başlama zamanı etkinlikleri nezaketle güne başlamak için ve günü değerlendirme zamanı da öğrencilerin nezaketli davranışlarını takdir etmek için önemli fırsatlar olarak görülebilir. Ancak tüm bunların yanında her öğretmenin “Nezaket Elçisi” olması ve “Pedagojik Nezaket” içinde olması önemlidir. Nezaket elçisi olan öğretmenler, yetişkinler ve öğrenciler; nezaket ve iyiliği yayma, başkalarına yardım etme ile okul topluluklarında olumlu bir örnek oluşturma konusunda tutkulu, özverili, nazik liderlerdir. Nezaket ile ilgili olarak pek çok ülkede öğrenme, uygulama ve nezaketi paylaşmaya yönelik etkinlikler okul iklimine dâhil edilmektedir. Bu etkinlikler ile önemsemeyi, şefkati, empatiyi ve saygıyı öğretmek, başkalarına karşı takdir, minnettarlığı ve öz farkındalığı geliştirmek hedeflenmektedir. Selamlaşmak, merhaba ve günaydın demek, çevresindekilerle sıcak bir gülümseme paylaşmak, birine iltifat etmek, dinleyen bir arkadaş olmak gibi nazik davranışları geliştirmek için yapılacak etkinliklerde öğrenci katılımı esas olmalıdır. Nezaketli davranış ve iyilik etkinlikleri ile ilgili öğrencilerin kendi fikir ve projelerini geliştirmelerini sağlamak önemlidir. Öğrenciler yapılacak günlük nezaket ve iyilik etkinliklerini beyin fırtınası yoluyla belirlemelidir. Bu etkinlikler; birine toplu taşımada yerini teklif etmek, “Lütfen” ve “teşekkür ederim” kelimelerini sıkça kullanmak, bu ifadeleri “Bunu benim için yapman büyük incelik”, “Nazik davranışın için teşekkür ederim”, “Çok naziksin” vb. ile zenginleştirmek, ihtiyacı olanlara yardım etmek, bir süredir konuşmadığı bir akrabasını aramak, ev işlerinde ya da şimdiye kadar yardım etmediği bir işte ailesine yardımcı olmak, bir aile üyesine veya arkadaşına onları sevdiğini söylemek, değer verdiği birine sürpriz bir hediye vermek, birisinin rahat geçebilmesi için yol vermek onun için kapıyı tutmak, güvenlik görevlileri, itfaiyeciler, polis memurları, sağlık çalışanları vb. topluma yardımcı olan meslek elemanlarının iş yerlerine “Nezaket Ziyaretleri” düzenlemek, bu kişilere “İletişim ve Nezaket Kulübü” adına“ Nezaket ve minnettarlık mektupları” yazmak, yaşlı insanlara yardım etmek, saygı göstermek, huzur evi, vb. yerlere “Nezaket Ziyaretleri” düzenlemek, vb şeklinde olabilir. Hatta okularda “Nezaket Kulübü” adıyla bir sosyal kulüp kurulabilir.

Nezaketi bir öğretim aracı olarak kullanmak ve öğrencilere yaşamları boyunca yanlarında; sağlıklı sosyal ve duygusal alışkanlıklar aşılamak, bireysel farklılıklara saygı değerini kazandırmak, nezaketle ilişkili değerlerinin kazanılmasına uygun bir sınıf ve okul iklimi oluşturmak gibi katkılar sağlayacaktır. Yine nezaketi kazandırıcı pedagojik etkinliklerin öğrenciler arasında şiddet ve zorbalığı önleme nihai hedefiyle okulda daha iyi bir topluluk oluşturmak, öğrencilerin öznel iyi oluşlarını arttırmak, yardımseverlik, saygı, empati gibi sosyal ve duygusal becerileri desteklemek, aidiyet duygusu geliştirmek, benlik saygısını yükseltmek, akran kabulünü arttırmak, vb yararları olacağı unutulmamalıdır. Öğrencilere birbirleriyle etkili iletişim kurmayı öğreterek, çatışmaları çözmelerini, duygularını ifade etmelerini ve öz güvenlerini artırmalarını sağlamak, okulda nezaket kültürünü teşvik ederek, akranlar ve öğrenci ile öğretmen arasındaki bağları geliştirmek ve nihayetinde okullardan tüm topluma iyilik yaymak nezaket eksenli çalışmalarla mümkün olabilir.

Kaynaklar

1. Binfet, J. T., & Gaertner, A. (2015). Children’s conceptualizations of kindness at school. Canadian Children, 40, 27-39. http://dx.doi.org/10.18357/jcs.v40i3.15167

2. Binfet, J. T., Gadermann, A. M., & Schonert-Reichl, K. A. (2016). Measuring kindness at school: Psychometric properties of a School Kindness Scale for children and adolescents. Psychology in the Schools, 53, 111-126.

3. Binfet, J. T., & Passmore, H. A. (2017). Teachers’ perceptions of kindness at school. International Journal of Emotional Education, 9, 37-53. http://doi: 10.1080/08927936.2016.1181364

4. Confident Counselors. (2017). 10 Minute Kindness Activities for the Classroom and Counseling. (https://confidentcounselors.com/2017/11/08/kindness_activities/)

Currie, L. (2015). Why Teaching Kindness in Schools Is Essential to Reduce Bullying. (https://www.edutopia.org/blog/teaching-kindness-essential-reduce-bullying-lisa-currie).

5. Dickinson, M. (2021). The Kindness Council at OWIS. (https://www.owis.org/blog/thekindness-council-at-owis)

6. Dixon, A. (2011). Kindness makes you happy…and happiness makes you kind. Greater goodmagazine.https://greatergood.berkeley.edu/article/item/kindness_makes_you_happy_and_happiness_makes_you_kind

7. Işık, Ş. ve Kaynak, Ü. (2020). “Önleyici PDR Hizmetleri”. Okullarda Psikolojik Danışma ve Rehberlik. (Ed: Şerife Işık). Ankara: Pegem Yayınları.

8.İnan, A. A. (2020). Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün El Yazıları (4. baskı). Türk Tarih Kurumu.

9. Layous, Nelson, Oberle ve diğerleri. (2012). Kindness Counts: Prompting Prosocial Behavior in Preadolescents Boosts Peer Acceptance and Well-Being. Published online 2012 Dec 26. doi: 10.1371/journal.pone.0051380