Psikolojik sağlamlık ya da dayanıklılık bireyin uyum sağlama yeteneği olarak tanımlamıştır. Yaşam boyunca ortaya çıkan değişikliklere, zorluklara, taleplere ve hayal kırıklıklarına uyum sağlamayı gerektirir [8]. Psikolojik sağlamlık ya da dayanıklılık; başa çıkma, dirençli olma, zorlukları aşma, esneklik, uyum sağlama, zorluklara rağmen normal gelişim görevlerini yerine getirebilme, vb. pek çok şeyle ilişkilendirilmiştir.
Pek çok faktör psikolojik
sağlamlıkla ilişkilendirilebilse de, dirençli bir çocuğu destekleyen üç temel
yapı taşı ön plana çıkmaktadır [4]:
1. Çocuğa aidiyet ve güvenlik
hissi sağlayan yetişkinlerin bulunduğu güvenli bir taban ve sağlam sosyal ve
destekleyici bağlantılar.
2. Çocuğa değerli olma ve
yeterlilik duygusu sağlayan iyi bir öz saygı.
3. Çocuğun güçlü yönleri ile birlikte
ortaya çıkan öz-yeterlik duygusu.
Daniel ve Wassell (2002), bu üç
yapı taşını aşağıdaki altı alandan oluşan bir değerlendirme ve planlama
çerçevesi haline getirmiştir: (1)Güvenli ortam, (2) Eğitim (öğrenme ve
keşfetme), (3) Arkadaşlıklar, (4) Yetenekler ve ilgi alanları, (5) Pozitif
değerler ve (6). Sosyal Yeterlilikler.
Bu boyutlarda yapılacak
müdahaleler çocukların psikolojik sağlamlık geliştirmesi için önemlidir. Bu yazıda
altı boyut içinde sosyal destekler ve pozitif değerler ve bunlarla ilgili rol
modellere sahip olma üzerinde durulacaktır.
Bir rol modele sahip olma ile hem
pozitif değerler geliştirme hem de zorlu deneyimler karşısında dayanıklı olma arasında
ilişkiler vardır. Kaynak ne olursa olsun (ör. aile üyesi, komşu, okul
öğretmeni), olumlu davranışları modelleyen bir yetişkine sahip olmak, çocuklarda
dayanıklılık geliştirmede tekrar eden temadır [6]. Küçük çocuklar başkalarının
söylediklerini ve yaptıklarını kopyalarlar. Ebeveynler ve çocukların hayatlarındaki
diğer yetişkinler, zorlu durumların üstesinden gelmek için olumlu rol modelleri
olmayı öğrenebilirler. Ebeveynler hayatın zorluklarıyla başa çıkmada sakin ve
esnek olduklarında, çocuklarına aynı zamanda stresle başa çıkmanın olumlu
yollarını öğretmiş olurlar. Bu bakımdan zorlu yaşam deneyimleri ile ilgili anne
ve babaların olumlu bir rol model olmaları çocukların dayanıklılığını
geliştirmenin yollarından biridir [9]. Anne ve babalar çocuklarının stresi
nasıl daha iyi yöneteceklerini ve duygusal olarak daha dirençli olmayı
öğrenmelerine yardımcı olabilirler [10]. Bu anlamda her çocuğun destekleyici
bir rol modele ihtiyacı vardır [5]. Yoksul koşullarda büyüyen, ancak üretken,
sağlıklı hayatlar yaşamaya devam eden çocukları incelediğinizde ne bulursunuz? Olumlu
bir örnek oluşturan ve onları destekleyen harika rol modelleri vardır. Dayanıklılığı
inceleyen ilk psikologlardan biri olan Emmy Werner, fakir evlerde, ihmal ve
istismara uğrayarak, alkol veya başka bir madde kullanan veya akıl hastası bir
ebeveynle büyüyen çocukların hayatlarını incelemiştir. Werner, üretken,
duygusal açıdan sağlıklı yetişkinler olarak büyüyen dirençli çocukların
hayatlarında onları gerçekten destekleyen ve hayranlık uyandıran bir rol model
olarak hizmet eden en az bir kişinin olduğunu saptamıştır. Dirençli tüm
bireylerin inançları, tutumları ve davranışları ile onlara ilham veren rol
modelleri vardır. Genelde rol modellerin hayranlık uyandıran ve taklit etmek
için olumlu örnekler sunduğunu düşünmemize rağmen, kötü rol modellerin bile en
azından özellikle sahip olmak istemediğimiz özellikleri somutlaştırarak ne
olmak istemediğinize fikir veren tarafları olabilir [1]. Düşük sosyoekonomik
statülü ortamlarda bazı gençlerin neden iyi performans gösterdiği hakkında
yapılan bir araştırmada da destekleyici rol modellerin etkisi ön plana
çıkmıştır. Destekleyici rol modeller, zorluklara uyum sağlama, değişme,
iyimserlik, ısrar etme, stres durumları içindeki öğrenme fırsatlarını
görebilme, baş etme ve duygu düzenleme stratejileri, vb. ile ilgili farkındalık
kazandırabilirler [3].
Dayanıklılık geliştirmede içsel
ve dışsal faktörlerden söz edebiliriz. Mizaç, olumlu benlik algısı, öz denetim,
problem çözme yeteneği, vb. içsel faktörlerdir. Destekleyici sosyal ilişkiler
de dışsal faktörlerdir. Ailede ve yakın çevrede olumlu rol modellere sahip
olmak psikolojik sağlamlık veya dayanıklılık geliştirmede dış destekler
arasında sayılmaktadır [2]. Dayanıklılık konusunda rol modellere sahip olmak
zorlu durumlarla başa çıkmayı kolaylaştırıcıdır. Bu rol modeller; stresle başa
çıkmanın olumlu yollarını kullanmayı başarabilen bir aile üyesi, komşu,
öğretmen, arkadaş, bir öykü ya da roman kahramanı, bir film kahramanı, spor
veya sanat dünyasından biri olabilir.
O halde çocuk ve ergenlerde
dayanıklılık geliştirmede rol modelleri çocuklara, bu konuda rol model
oldukları da çocukların çevresindekilere fark ettirilmelidir. Çocuklara rol
modellerini fark ettirmede değer öğretimi sürecinde de kullanılan model
analizinden yararlanılabilir.
Model Analizi
Model analizi sosyal öğrenme ve
gözlem yoluyla öğrenme ile uyumlu bir değer öğretimi tekniğidir. Bu tekniğe
dayalı etkinlik ile öğrenciler sosyal ortamlarda etkileşimde bulundukları,
yaşamlarına dahil ettikleri kişilerin sahip oldukları değerlerin farkına
varabilirler [7]. Dolayısı ile model analizi psikolojik sağlamlık ile ilişkili
değerlerin öğrencilere fark ettirilmesine katkı sağlayacak şekilde
uyarlanabilir.
Bu teknik 2005 Sosyal Bilgiler
Öğretim Programında kullanılan “Model Analizi Formu” kullanılarak
uygulanabilir. Etkinlikte öğrencilerin model alabileceği gruplar seçenek olarak
verilir. Öğrencilerden bir veya birkaç model grubunu seçerek gözlemler
yapmaları ve yaptıkları gözlem sonucunda model grubu içerisinden model
aldıkları kişide gözlemledikleri baskın özelliğin veya değerin ne olduğunu
yazmaları ve kendilerinde oluşan etkiyi açıklamaları istenir [7]. Model analizi
psikolojik sağlamlıkla ilişkilendirilerek aşağıdaki gibi uyarlanabilir.
Bu etkinlik öğrencilere kendi
yaşamlarında bulunan ve stresle başa çıkmanın olumlu yollarını kullanmayı
başarabilen kişilerin olumlu değerlerinin farkına varmalarını ve bunu
içselleştirmelerini sağlar. Bu süreçte birey, kendi değerleri ile model aldığı
kişinin değerlerini karşılaştırır. Aynı zamanda bu etkinlik model alınan
kişinin görüşlerinin anlaşılmasına da yardımcı olur. Psikolojik sağlamlıkla
ilgili pozitif değerleri fark etmelerini sağlar.
Etkinliği uygulamadan önce stres
yaratan zorlu yaşam deneyimleri ve bunlar karşısında dayanıklı olma, baş etme,
vb. konular hakkında kısa açıklamalar yapılabilir veya bu konular öğrencilerle
tartışılabilir. Bu tartışma sonunda öğrencilerinde çevrelerindeki zorluklarla
baş etme konusunda başarılı olduklarını düşündükleri kişileri düşünmeleri
istenir.
Etkinlikte ilk olarak tahtaya
aşağıda verilen model alınabilecek örnekler yazılır. Öğrenciler bu kişilerden
birini veya birkaçını seçerek aşağıda verilen formu doldurur. Kişinin baskın
özelliğinin veya değerinin ne olduğunu, bu değerin kendine etkisini not alır ve
sınıfla paylaşır.
Anne-baba Arkadaş
Kardeşler Yazar
Yakın akrabalar İşveren
Öğretmenler Spor
insanı
Okul takımı antrenörü Akran grubu lideri
Sanat insanı Bilim
insanı
Model alınan kişi |
Kişilik/Karakter Özelliği |
Oluşan etki |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bu analiz ile çocukların
psikolojik sağlamlıkla ilgili olabilecek; sabırlı olma, metanetli olma, cesur
olma, yardımsever olma, iyimser olma, vb değerlere ulaşması beklenmektedir.
Etkinlik sonunda bunlara vurgu yapılabilir. Etkinlik sonu tartışmaları ile
öğrenciler “Dirençli biri sorunları belirleyebilir, zorlukların üstesinden
gelmenin yollarını bulabilir, hızla iyileşebilir ve yoluna devam edebilir” çıkarımına
ulaştırılabilir.
Kaynaklar
[1] Barker, E. (2016). 10 Ways to Boost Your Emotional
Resilience, Backed by Research. (https://time.com/4306492/boost-emotional-resilience/,
erişim: 25.12.2020).
[2] Best Start Resource Centre. (2019). Building Resilience
in Young Children: Booklet for parents of children from birth to six years. (https://ccprn.com/wp-content/uploads/2019/11/Building-Resilience-in-Young-Children.pdf,
erişim: 24.12.2020)
[3] Chen, E. vd. ( 2013). Role Models and the Psychological
Characteristics That Buffer Low-Socioeconomic-Status Youth From Cardiovascular
Risk. Child Development, July/August 2013, Volume 84, Number 4, Pages 1241–1252.
[4] Daniel, B. & Wassell, S. (2002). The Early Years:
Assessing and Promoting Resilience in Vulnerable Children 1. London : Jessica
Kingsley (Publishers) Ltd.
[5] Herald, C. (2019). Opinion: Every child needs a
supportive role model. https://calgaryherald.com/opinion/columnists/opinion-every-child-needs-a-supportive-role-model,
erişim: 25.12.2020)
[6] Hurd, N.M.& Zimmerman, M. (2009). Negative Adult
Influences and the Protective Effects of Role Models: A Study with Urban
Adolescents. August 2009Journal of Youth and Adolescence 38(6):777-89. DOI:
10.1007/s10964-008-9296-5
[7] İnel, Y. & Urhan, E. (2018). Model Analizi
Etkinliği: Ortaokul Öğrencileri Hangi Değerleri Kimden Öğreniyor?. Gelecek
Vizyonlar Dergisi (fvj: Future Visions Journal) 2(1): 2018, 44-51.
[8] Joseph, Joanne M. (1994). The resilient child. New York:
Plenum Press
[9] Pearson, J. & Hall, D. K. (2019). Parents & Kids
on the ‘Road to Resilience’ .( https://www.reachinginreachingout.com/documents/PAS-handout-Roadsside-MAR-19-FINAL_000.pdf,
erişim: 24.12.2020)
[10] Sedlar, G. (2018). How to Teach Your Kids to Be
Resilient. (https://rightasrain.uwmedicine.org/life/parenthood/teaching-kids-resilience,
erişim: 24.12.2020)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder