25 Aralık 2020 Cuma

Psikolojik Sağlamlık İçin Pozitif Değerleri Fark Ettirmede Rol Model Analizi Tekniği

Psikolojik sağlamlık ya da dayanıklılık bireyin uyum sağlama yeteneği olarak tanımlamıştır. Yaşam boyunca ortaya çıkan değişikliklere, zorluklara, taleplere ve hayal kırıklıklarına uyum sağlamayı gerektirir [8]. Psikolojik sağlamlık ya da dayanıklılık; başa çıkma, dirençli olma, zorlukları aşma, esneklik, uyum sağlama, zorluklara rağmen normal gelişim görevlerini yerine getirebilme, vb. pek çok şeyle ilişkilendirilmiştir.

Pek çok faktör psikolojik sağlamlıkla ilişkilendirilebilse de, dirençli bir çocuğu destekleyen üç temel yapı taşı ön plana çıkmaktadır [4]:

1. Çocuğa aidiyet ve güvenlik hissi sağlayan yetişkinlerin bulunduğu güvenli bir taban ve sağlam sosyal ve destekleyici bağlantılar.

2. Çocuğa değerli olma ve yeterlilik duygusu sağlayan iyi bir öz saygı.

3. Çocuğun güçlü yönleri ile birlikte ortaya çıkan öz-yeterlik duygusu.

Daniel ve Wassell (2002), bu üç yapı taşını aşağıdaki altı alandan oluşan bir değerlendirme ve planlama çerçevesi haline getirmiştir: (1)Güvenli ortam, (2) Eğitim (öğrenme ve keşfetme), (3) Arkadaşlıklar, (4) Yetenekler ve ilgi alanları, (5) Pozitif değerler ve (6). Sosyal Yeterlilikler.


Bu boyutlarda yapılacak müdahaleler çocukların psikolojik sağlamlık geliştirmesi için önemlidir. Bu yazıda altı boyut içinde sosyal destekler ve pozitif değerler ve bunlarla ilgili rol modellere sahip olma üzerinde durulacaktır.

Bir rol modele sahip olma ile hem pozitif değerler geliştirme hem de zorlu deneyimler karşısında dayanıklı olma arasında ilişkiler vardır. Kaynak ne olursa olsun (ör. aile üyesi, komşu, okul öğretmeni), olumlu davranışları modelleyen bir yetişkine sahip olmak, çocuklarda dayanıklılık geliştirmede tekrar eden temadır [6]. Küçük çocuklar başkalarının söylediklerini ve yaptıklarını kopyalarlar. Ebeveynler ve çocukların hayatlarındaki diğer yetişkinler, zorlu durumların üstesinden gelmek için olumlu rol modelleri olmayı öğrenebilirler. Ebeveynler hayatın zorluklarıyla başa çıkmada sakin ve esnek olduklarında, çocuklarına aynı zamanda stresle başa çıkmanın olumlu yollarını öğretmiş olurlar. Bu bakımdan zorlu yaşam deneyimleri ile ilgili anne ve babaların olumlu bir rol model olmaları çocukların dayanıklılığını geliştirmenin yollarından biridir [9]. Anne ve babalar çocuklarının stresi nasıl daha iyi yöneteceklerini ve duygusal olarak daha dirençli olmayı öğrenmelerine yardımcı olabilirler [10]. Bu anlamda her çocuğun destekleyici bir rol modele ihtiyacı vardır [5]. Yoksul koşullarda büyüyen, ancak üretken, sağlıklı hayatlar yaşamaya devam eden çocukları incelediğinizde ne bulursunuz? Olumlu bir örnek oluşturan ve onları destekleyen harika rol modelleri vardır. Dayanıklılığı inceleyen ilk psikologlardan biri olan Emmy Werner, fakir evlerde, ihmal ve istismara uğrayarak, alkol veya başka bir madde kullanan veya akıl hastası bir ebeveynle büyüyen çocukların hayatlarını incelemiştir. Werner, üretken, duygusal açıdan sağlıklı yetişkinler olarak büyüyen dirençli çocukların hayatlarında onları gerçekten destekleyen ve hayranlık uyandıran bir rol model olarak hizmet eden en az bir kişinin olduğunu saptamıştır. Dirençli tüm bireylerin inançları, tutumları ve davranışları ile onlara ilham veren rol modelleri vardır. Genelde rol modellerin hayranlık uyandıran ve taklit etmek için olumlu örnekler sunduğunu düşünmemize rağmen, kötü rol modellerin bile en azından özellikle sahip olmak istemediğimiz özellikleri somutlaştırarak ne olmak istemediğinize fikir veren tarafları olabilir [1]. Düşük sosyoekonomik statülü ortamlarda bazı gençlerin neden iyi performans gösterdiği hakkında yapılan bir araştırmada da destekleyici rol modellerin etkisi ön plana çıkmıştır. Destekleyici rol modeller, zorluklara uyum sağlama, değişme, iyimserlik, ısrar etme, stres durumları içindeki öğrenme fırsatlarını görebilme, baş etme ve duygu düzenleme stratejileri, vb. ile ilgili farkındalık kazandırabilirler [3].

Dayanıklılık geliştirmede içsel ve dışsal faktörlerden söz edebiliriz. Mizaç, olumlu benlik algısı, öz denetim, problem çözme yeteneği, vb. içsel faktörlerdir. Destekleyici sosyal ilişkiler de dışsal faktörlerdir. Ailede ve yakın çevrede olumlu rol modellere sahip olmak psikolojik sağlamlık veya dayanıklılık geliştirmede dış destekler arasında sayılmaktadır [2]. Dayanıklılık konusunda rol modellere sahip olmak zorlu durumlarla başa çıkmayı kolaylaştırıcıdır. Bu rol modeller; stresle başa çıkmanın olumlu yollarını kullanmayı başarabilen bir aile üyesi, komşu, öğretmen, arkadaş, bir öykü ya da roman kahramanı, bir film kahramanı, spor veya sanat dünyasından biri olabilir.

O halde çocuk ve ergenlerde dayanıklılık geliştirmede rol modelleri çocuklara, bu konuda rol model oldukları da çocukların çevresindekilere fark ettirilmelidir. Çocuklara rol modellerini fark ettirmede değer öğretimi sürecinde de kullanılan model analizinden yararlanılabilir.

Model Analizi

Model analizi sosyal öğrenme ve gözlem yoluyla öğrenme ile uyumlu bir değer öğretimi tekniğidir. Bu tekniğe dayalı etkinlik ile öğrenciler sosyal ortamlarda etkileşimde bulundukları, yaşamlarına dahil ettikleri kişilerin sahip oldukları değerlerin farkına varabilirler [7]. Dolayısı ile model analizi psikolojik sağlamlık ile ilişkili değerlerin öğrencilere fark ettirilmesine katkı sağlayacak şekilde uyarlanabilir.

Bu teknik 2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında kullanılan “Model Analizi Formu” kullanılarak uygulanabilir. Etkinlikte öğrencilerin model alabileceği gruplar seçenek olarak verilir. Öğrencilerden bir veya birkaç model grubunu seçerek gözlemler yapmaları ve yaptıkları gözlem sonucunda model grubu içerisinden model aldıkları kişide gözlemledikleri baskın özelliğin veya değerin ne olduğunu yazmaları ve kendilerinde oluşan etkiyi açıklamaları istenir [7]. Model analizi psikolojik sağlamlıkla ilişkilendirilerek aşağıdaki gibi uyarlanabilir.

Bu etkinlik öğrencilere kendi yaşamlarında bulunan ve stresle başa çıkmanın olumlu yollarını kullanmayı başarabilen kişilerin olumlu değerlerinin farkına varmalarını ve bunu içselleştirmelerini sağlar. Bu süreçte birey, kendi değerleri ile model aldığı kişinin değerlerini karşılaştırır. Aynı zamanda bu etkinlik model alınan kişinin görüşlerinin anlaşılmasına da yardımcı olur. Psikolojik sağlamlıkla ilgili pozitif değerleri fark etmelerini sağlar.

Etkinliği uygulamadan önce stres yaratan zorlu yaşam deneyimleri ve bunlar karşısında dayanıklı olma, baş etme, vb. konular hakkında kısa açıklamalar yapılabilir veya bu konular öğrencilerle tartışılabilir. Bu tartışma sonunda öğrencilerinde çevrelerindeki zorluklarla baş etme konusunda başarılı olduklarını düşündükleri kişileri düşünmeleri istenir.

Etkinlikte ilk olarak tahtaya aşağıda verilen model alınabilecek örnekler yazılır. Öğrenciler bu kişilerden birini veya birkaçını seçerek aşağıda verilen formu doldurur. Kişinin baskın özelliğinin veya değerinin ne olduğunu, bu değerin kendine etkisini not alır ve sınıfla paylaşır.

Anne-baba                                        Arkadaş

Kardeşler                                           Yazar

Yakın akrabalar                                İşveren

Öğretmenler                                   Spor insanı

Okul takımı antrenörü                  Akran grubu lideri

Sanat insanı                                       Bilim insanı

 

Model alınan kişi

Kişilik/Karakter Özelliği

Oluşan etki

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bu analiz ile çocukların psikolojik sağlamlıkla ilgili olabilecek; sabırlı olma, metanetli olma, cesur olma, yardımsever olma, iyimser olma, vb değerlere ulaşması beklenmektedir. Etkinlik sonunda bunlara vurgu yapılabilir. Etkinlik sonu tartışmaları ile öğrenciler “Dirençli biri sorunları belirleyebilir, zorlukların üstesinden gelmenin yollarını bulabilir, hızla iyileşebilir ve yoluna devam edebilir” çıkarımına ulaştırılabilir.

Kaynaklar

[1] Barker, E. (2016). 10 Ways to Boost Your Emotional Resilience, Backed by Research. (https://time.com/4306492/boost-emotional-resilience/, erişim: 25.12.2020).

[2] Best Start Resource Centre. (2019). Building Resilience in Young Children: Booklet for parents of children from birth to six years. (https://ccprn.com/wp-content/uploads/2019/11/Building-Resilience-in-Young-Children.pdf, erişim: 24.12.2020)

[3] Chen, E. vd. ( 2013). Role Models and the Psychological Characteristics That Buffer Low-Socioeconomic-Status Youth From Cardiovascular Risk. Child Development, July/August 2013, Volume 84, Number 4, Pages 1241–1252.

[4] Daniel, B. & Wassell, S. (2002). The Early Years: Assessing and Promoting Resilience in Vulnerable Children 1. London : Jessica Kingsley (Publishers) Ltd.

[5] Herald, C. (2019). Opinion: Every child needs a supportive role model. https://calgaryherald.com/opinion/columnists/opinion-every-child-needs-a-supportive-role-model, erişim: 25.12.2020)

[6] Hurd, N.M.& Zimmerman, M. (2009). Negative Adult Influences and the Protective Effects of Role Models: A Study with Urban Adolescents. August 2009Journal of Youth and Adolescence 38(6):777-89. DOI: 10.1007/s10964-008-9296-5

[7] İnel, Y. & Urhan, E. (2018). Model Analizi Etkinliği: Ortaokul Öğrencileri Hangi Değerleri Kimden Öğreniyor?. Gelecek Vizyonlar Dergisi (fvj: Future Visions Journal) 2(1): 2018, 44-51.

[8] Joseph, Joanne M. (1994). The resilient child. New York: Plenum Press

[9] Pearson, J. & Hall, D. K. (2019). Parents & Kids on the ‘Road to Resilience’ .( https://www.reachinginreachingout.com/documents/PAS-handout-Roadsside-MAR-19-FINAL_000.pdf, erişim: 24.12.2020)

[10] Sedlar, G. (2018). How to Teach Your Kids to Be Resilient. (https://rightasrain.uwmedicine.org/life/parenthood/teaching-kids-resilience, erişim: 24.12.2020)

Hiç yorum yok: