Çocuk ve Ergenlerde Tekno Öfke Krizleri ve Baş Etme Yolları
Dr Kristy Goodwin, Avustralya'nın önde gelen dijital ebeveynlik uzmanlarından biridir. “Dijital Dünyada Çocuk Büyütmek: Teknolojiyi Doğru Kullanmanın Yolları” adında 2010 Aganta Yayınları’ndan Tülin Er’in Türkçeye çevirdiği bir kitabı da bulunmaktadır. “Tekno-öfke nöbeti” kavramı Goodwin tarafından tanımlanmış bir kavramdır.
Tekno-öfke nöbeti nedir?
Çok kısa bir tanımlama ile tekno öfke nöbeti; çocuklarının veya gençlerinin, telefon, tablet veya oyun konsolunu kapatmalarını istediğimizde oluşan sinir krizleridir. Bu krizlere pek çok anne baba şahit olmuştur. Çünkü tekno öfke nöbetleri ile karşı karşıya kalmak günümüz anne babalarının bir gerçekliğidir.
Goodwin’e göre tekno öfke nöbetleri normal öfke nöbetlerinden farklıdır. Hem çocuklarda hem de ergenlerde gözlenebilir. Ancak hemen endişelenmeye gerek yoktur. Bunlar ekran bağımlılığının bir göstergesi olarak düşünülmemelidir. Öte yandan ekran bağımlılığı geliştirmiş çocuklarda daha şiddetli görülebilir. Yani her tekno öfke nöbeti gözlediğimiz çocuk ve ergeni bağımlı diye tanımlamamak gerekir.
Kanada’da 2.400'den fazla aile üzerinde yapılan yeni bir araştırmaya göre (Neıtz, 2019); ara vermeden ekrana 2 saatten fazla bağlı kalan küçük çocukların, ekranlar çekilirken sinirlilik ve duygusal patlamalar gösterme olasılığının daha yüksek olduğu belirlenmiştir.
Çocuğum neden saatlerce ekran başında kalıyor?
Beyin yeniliği arzulayan bir özeliğe sahiptir. Teknoloji sürekli yenilik sunar. Dijital dünya, çocuğu sürekli olarak duyusal baştan çıkarır. Örneğin, çocuk ve ergen ekran başında bir oyun oynayabilir. Ancak bu oyunun aşamaları vardır ve her aşamada ilgi çekici uyaranlar sunar. Yine çocuklar YouTube kliplerini izliyor olabilirler ve ekranların sağ tarafında veya izledikleri videonun altında cezbedici diğer videolardan oluşan bir menü onları ekran başında tutar. Yenilik arzusu, çevrimiçi bir dünyada kolayca ve sürekli olarak karşılanır.
Beynin dürtülerimizi ve diğer üst düzey düşünme becerilerimizi yönetmekten sorumlu olan kısmı olan prefrontal korteks, yenilik isteyen bir özelliğe sahiptir. Bu, odağımızın ve dikkatimizin ekranda gördüğümüz yeni veya farklı bir şey tarafından ele geçirilmesinin kolay olduğu anlamına gelir. Öte yandan çocukların prefrontal korteksi hala gelişmektedir (ve aslında yirmili yaşlarına kadar tam olarak gelişmemiştir), bu nedenle sürekli yenilik arzusuyla başa çıkma, hazzı erteleme ve dürtülerini kontrol etme becerisine sahip olmayabilirler.
Yenilik, farklılık, dikkat çekici ve cezbedici içerikler çocuk ve ergeni zamanın nasıl geçtiğini anlamadığı bir “psikolojik akış” içerisine sokar. Csikszentmihalyi’in “Akış kuramı”na göre psikolojik akış; kişinin bir etkinliğe keyifle dahi olması, dalması ve zamanın nasıl geçtiğini anlamaması olarak tanımlanabilir. Tekno öfke nöbetlerinin bir sebebi de çocuklardan ekranı bırakmaları istendiğinde bu akışın bozulmasına verdikleri tepkidir.
Dijital dünya sonu gelmeyen ve bitiş çizgisi olmayan bir ortamdır. Her zaman izleyebilecekleri bir video, ulaşabilecekleri bir oyun bölümü ya da aşaması veya deneyimlenecek başka bir uygulama vardır. Hal böyle olunca çevrimiçi dünyada asla tamamlanmış gibi hissetmeyiz. Bu tamamlanmamışlık duygusu da tekno öfke nöbetlerinde etkilidir.
Ekran kullanmak çocukları aşırı uyandırabilir ve duyu ve sinir sistemlerinin aşırı yüklenmesine neden olabilir. Bu yüklenme de tekno-öfke nöbetinin başlıca nedenidir. Çocukların bu yüklenmeden kurtulamaları, duyusal ve duygusal olarak boşalmaları için bahçe oyunları, fiziksel aktive, sakız çiğneme, duş alma, Legolar ya da başka oyuncaklarla oynaması etkili olabilir. Çocuklar ekranı bıraktıklarında çok fazla sıkılmaları beynin yenilik ve farklılık arama ve bunu dijital ortamda kolayca doyurma durumunun ve yukarıda sözü edilen psikolojik akışın kesilmesidir.
Tekno öfke krizleri ile baş etme
Anne ve babalar tekno öfke krizleri ile bazı basit stratejileri kullanarak baş edebilirler. Bu stratejilerden bazıları şunlardır:
1. Çocuk ya da ergen dijital cihazları kullanmadan önce sınırlar belirleyin.
Çocuk ya da ergen dijital cihazları kullanmaya başladıktan sonra ekran süresi konusunda onlarla bir anlaşma yapmak daha zordur. Bu nedenle çocuk ya da ergen cihazı eline almadan, kullanmaya, izlemeye ya da kullanmaya başlamadan önce ne kadar süre kullanabileceği konusunda kurallar ve sınırlar belirlenmelidir. Ekran süreleri belirsiz verilmemeli net başlangıç ve bitiş saatleri olmalıdır. “Hadi bakalım biraz ya da birkaç saat oynayabilirsin” yerine “akşam saat 16.00 ile 17.00 arasında tabletinle oynayabilirsin” demek daha doğru olacaktır.
2. Ekran ile etkileşimi bırakmaya bilişsel olarak hazırlamak önemlidir.
Çocuklar bir oyun oynarken veya bir uygulamayı kullanırken, genellikle ekran aktivitelerine o kadar kapılırlar ki zamanın nasıl geçtiğini anlayamazlar. Bu yüzden çocuklar genellikle 2 saate yaklaştığında “Ama ben sadece on dakikadır oynuyorum…” derler! Zaman kavramlarının ortadan kalktığı psikolojik akış durumuna girerler. Ekran süresinin aniden sona ermesi bir çocuk için hem duygusal hem de psikolojik olarak çok sarsıcı olabilir. Bu nedenle, cihazı bırakması gereken zaman gelmeden en az on dakika önce çocuğu uyarmak etkili olabilir. Bu uyarı “oyunda on dakikan daha var, sonra oyunu bırakmanı istiyorum” şeklinde yapılabilir. Bu biçimde bir uyarı psikolojik olarak çocuğunuzu sonun yaklaştığına hazırlar ve aynı zamanda yaptıklarını bitirme hazırlığı yapmaları için yeterli zaman da verir. Bu 10 dakika dolduğunda, gidin ve cihazlarının başındayken onlarla oturun ve ne yaptıklarına bir bakın. Bir oyun oynuyorlarsa veya bir video izliyorlarsa ve bitirmeye yakın gibi görünüyorsa, 5 dakika kadar daha uzun olsa bile bitirmelerine izin verin.
3. Ekran ile etkileşimi sonlandırdığında yapması gereken sorumluklara geçmeden önce çekici bir geçiş etkinliği etkili olabilir
Çocuk ya da ergenin dopamin salınımı etkisi altında bulundukları haz ve ödül sistemini uyaran bir etkinlikten hemen sonra sıkıcı buldukları bir etkinliğe geçişleri zor olacaktır. Üstelik ekran etkileşiminden hemen sonra sıkıcı buldukları bir etkinliği yapmalarını istemek yaşadıkları tekno öfke krizlerini şiddetlendirebilir. Sonuçta ekranı bırakmalarını istediğimizde bu; haz, akış ve hedeflerinin kesintiye uğraması anlamına geliyor. Örneğin "Tableti kapat ve matematik ödevini yap !!!” şeklinde bir istek çocuk ya da ergen tarafından hoş karşılanmayacaktır. Bunun yerine, çocuk ya da ergene cihazı kapattıklarında yapabilecekleri ödev yapmaktan veya ders çalışmaktan görece daha çekici bir dizi çekici etkinlik seçenek olarak vermek daha uygun olacaktır. Geçiş etkinliği için çocuk ya da ergenin seçebileceği onun için çekici özellikte iki seçenek verilmelidir. Örneğin, yedi yaşındaki çocuğa “Tableti kapatma zamanın geldi. Kapattıktan sonra boyama yapmak veya tablette neler yaptığını bana anlatmak ister misin?" şeklinde seçenekler verilebilir. Anne ve babalar için bu seçenekleri üretmek hiç de kolay değildir. Bu türlü seçenekler üretebilmek için çocuk ve ergeni tanımak dijital cihazlar dışında nelerden hoşlandığını bilmek ve ile ilgilidir. Çocuk ve ergenleri dijital cihazlarla etkileşmedikleri zamanlarda gözlemek veya onlarla dijital cihazları kullanmak dışında ne yapmak isteyebilecekleri konusunda konuşmak bu seçeneklerin üretilmesinde kolaylaştırıcı olabilir.
Bilişsel hazırlama ve geçiş etkinliği ekran zamanını sonlandırma konusunda kontrolü çocuğa vermeyi ve bu konuda öz disiplin geliştirmesini de sağlayabilir. Çocuğunuzu cihazı kendisinin kapatmasını teşvik edin, zorla alıp siz kapatmayın. Kullanım süresi dolduktan sonra çocuğunuzun tekrar kullanmak için yapacağı ısrarlara karşı kararlı olmak önemlidir.
4. Okul öncesi dönem çocuklarında zamana değil de miktara odaklanmak daha doğru olabilir.
Zaman soyut bir kavramdır. Zaman kavramının çocuklarda gelişimi 6-8 yaşlarda gerçekleşmektedir. Bu bakımdan çocuğunuza 45 dakikalık ekran süresi geçirebileceğini söylemek yerine, en sevdikleri dizinin üç bölümünü veya üç video izleyebileceğini, oynadığı oyunda iki aşama oynayabileceğini açıklayın.
5. Ekran zamanı sonlandıktan sonra çocuğunuzla konuşun.
Ekran başındayken neler yaptığı, hangi videoları izlediği, hangi oyunları oynadığı, bunların özellikleri, bunları izlerken ve oynarken neler hissettiği konusunda konuşun. Bu konuşmalar size onun dijital ortamda yaptıkları hakkında fikir verecektir. Ancak ekranı bıraktıktan sonra çocuğunuzda bir tekno-öfke nöbeti gözlüyorsanız. Bu tür konuşmaları sakinleştikten sonra yapabilirsiniz. Ekran zamanını ölçen ve ekran zamanı konusunda uyarı veren programlar kullanabilir ve ekran zamanının yönetimi konusunda da konuşmalar yapabilirsiniz. Dijital cihazı ayarlanan süreden sonra kilitlemek için genel bir saat zamanlayıcısı içeren programlar da araştırılabilir. Konuşmalarda “Tableti kapatmanı istememe sinirlenmeni anlıyorum” şeklinde empatik yaklaşımlar sergilemen önemlidir. Uzun süre ekran başında kalmasından endişelendiğinizi belirterek duygularınızı ifade edin. Ekran süresini pazarlık aracı yapmamak önemlidir. “Şunu yaparsan…, ödevlerini yaparsan…., odanı toplarsan….. tabletle oynamana izin veririm gibi ekran süresini bir ödül veya ceza aracı olarak kullanmamak gerekir. Konuşmalarımızın ana fikri; "Doğru şekilde kullanıldığında, teknoloji çocukların öğrenmesini ve gelişimini destekleyebilir. Ancak, uygunsuz kullanım veya teknolojiyle aşırı zaman, sağlıklarını, refahlarını ve öğrenmelerini olumsuz etkileyebilir” olmalıdır. Teknolojiyi yasaklamaktan değil de planlı ve doğru kullanmayı öğrenmekten bahsettiğinizi vurgulayın. Öte yandan anne babalar olarak kendi ekran kullanma süremizi de ölçmeli ve kontrol etmeliyiz. Pek çok konuda olduğu gibi ekran süresi ile ilgili de olumlu rol model olmalıyız.
Kaynaklar
Foster, J. Taming the Techno. Tantrum. https://www.ysafe.com.au/technotantrum.html, erişim: 13.11.2020).
Goodwın, K. (2018). Dijital Dünyada Çocuk Büyütmek. İstanbul: Aganta Kitap
Lin, F., Zhou, Y., Du, Y., Qin, L., Zhao, Z., Xu, J., & Lei, H. (2012). Abnormal white matter integrity in adolescents with internet addiction disorder: a tract-based spatial statistics study. PloS one, 7(1), e30253.
Oglethorpe, M. (2016). 4 Reasons your child’s brain is wired to have techno tantrums. https://themodernparent.net/4-reasons-childs-brain-wired-techno-tantrums/, erişim: 13.11.2020=
Small, G. W., Moody, T. D., Siddarth, P., & Bookheimer, S. Y. (2009). Your brain on Google: patterns of cerebral activation during internet searching. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 17(2), 116-126.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder