İLKÖĞRETİMDE PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK GEREKSİNİMLERİNİN BELİRLENMESİ

İLKÖĞRETİMDE PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK GEREKSİNİMLERİNİN BELİRLENMESİ Program geliştirmede gereksinim belirleme çalışmaları, programı; birey, toplum ve konu alanı ile ilgili olarak temellendirecektir. Gereksinim saptama sürecinde aşağıdaki sorulara cevap aranmaktadır (Demirel, 2004, s. 74):

• Toplumun beklenti ve gereksinimleri nelerdir?
• Bireyin beklenti ve gereksinimleri nelerdir?
• Konu alanı ile ilgili gereksinimler nelerdir?

Toplumun beklenti ve gereksinimleri doğrultusunda programın temellendirilebilmesi için toplum felsefe, değer ve tutumlarının araştırılması gerekmektedir. Yine toplumun hangi bilgi ve becerilerle donanık bireylere gereksinimi olduğu, eğitimle yetiştirilen bireylerin topluma uyumu da toplumsal beklenti ve gereksinimlerin saptanmasında önemli görülmektedir. Bireyin beklenti ve gereksinimlerinin neler olduğu, bireyin içinde yaşadığı topluma uyumlu, toplumda yer edinme, iş ve kazanç sahibi olma kendini gerçekleştirme vb. ekseninde araştırılmalıdır (Demirel, 2004, s. 74 ). Gereksinim saptama sürecinde toplumun ve bireyin analizi yanında konu alanının doğası ve geliştireceği yeterliklerin analizi de önemli bir durumdur. Konu alanı ile ilgili gereksinimler belirlenirken konu alanı ile ilgili gelişmeler, öğrenciye etkileri, yaşamla ilişkisi ve konu alanının programdan beklentisi gibi durumlar dikkate alınmalıdır. Konu alanı analiz edilirken, konu alanının tanımı, özellikleri, eğitim programındaki yeri, kapsamı, yöntem ve teknikleri, öğrencide geliştireceği yeterlikler, program modeli ve diğer konu alanları ile ilişkileri ölçütleri kullanılmaktadır (Alkan ve Kurt, 2001, s. 23–24)

Psikolojik danışma ve rehberlik programı geliştirme sürecinde gereksinim belirlemesi ile programın gerekçesi, kimin için neler yapılacağı ortaya konulacaktır. Bu aşamada aşağıdaki konu başlıkları ile ilgili bilgilerin toplanması gerekmektedir (Külahoğlu, 2004, s. 158):

• Öğrencilerin gelişim özellikleri,
• Genel sorun alanları,
• Okulun türü ve bulunduğu çevrenin özellikleri,
• Önceki psikolojik danışma ve rehberlik programının etkiliği, olumlu ya da olumsuz yanları nelerdir?

Program geliştirme sürecinde gereksinim belirleme çalışmaları; gereksinimlerle ilgili bilgi toplama, toplanan bilgileri yorumlama, ortaya çıkan gereksinimlerin eğitim yoluyla giderilip giderilemeyeceğini saptama, gereksinimlere ilişkin öncelikleri belirleme, programa yön verecek gereksinimlerin belirlenmesi aşamaları ile gerçekleştirilir (Doğan, 1997, s.135). Bu aşamalar psikolojik danışma ve rehberlik programı gereksinimlerinin belirlenmesinde de geçerlidir. Erkan’ın (2001) ETSUEDTC (East Texas State Unıversıty Educatıonal Development And Traınıng Center, 1991)’den aktardığına göre; psikolojik danışma ve rehberlik programı geliştirme sürecinde gereksinim belirleme işlem basamakları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Veri toplanacak grubu tanımlama: Yöneticiler, öğretmenler, öğrenciler velilerden oluşan her bir gruptan kaç kişiden veri toplanacağı ve nasıl bir örnekleme başvurulacağını belirlenmesi.

Gereksinim belirleme aracının geliştirilmesi: Bu konu ile ilgili geliştirilmiş ölçme araçlarının incelenmesi, çeşitli araçlardan yerel özelliklere göre uyarlamalar yapılması, çeşitli gruplar için ölçek geliştirme kurallarına uygun ölçekler geliştirilmesi

Veri toplama: Her gruptan geliştirilen araçlar kullanılarak verilerin toplanması

Toplanan verilerin analiz edilmesi: Verilerin çeşitli yöntem ve tekniklerle analiz edilmesi

Program için gereksinimlerin belirlenmesinde çeşitli kaynakların bilgi toplanmalıdır. Bu kaynakların başlıcaları; psikolojik danışma ve rehberlik servisinden yararlanan öğrencilerle yapılan görüşme, bir önceki yıl uygulanan programın değerlendirme sonuçları, yönetici, öğretmen, öğrenci ve velilerin görüşleridir ( Kaya ve Çivitçi, 2002, ss. 211-213). Psikolojik danışma ve rehberlik programı için gereksinimlerin belirlenmesinde psikolojik ölçme araçlarından da yararlanılabilmektedir. Psikolojik ölçme araçları bireyin çeşitli özellikleri (ilgi, yetenek, kişilik vb.) hakkında bilgi toplamanın yanında psikolojik danışma ve rehberlik programının desenlenmesinde ve değerlendirilmesinde de işlevsel öneme sahiptir(Tuzcuoğlu, 2002, s,20). Bunun yanı sıra Demirel’in (2004, s. 86) belirttiği, program geliştirme sürecinde gereksimin belirlemede kullanılan; gözlem, kaynak tarama (alanyazın tarama, raporları inceleme, var olan programı inceleme) görüşme, grup toplantıları vb. teknikleri de kullanmak işlevsel sonuçlar verecektir

Eğitim gereksinimini belirleme ve değerlendirme çalışmalarının kuruma ya da okula yönelik olmasının yararı vardır (Doğan, 1997, s. 116). Gereksinimlerin okula yönelik olması durumu psikolojik danışma ve rehberlik programları özelinde daha da önemlidir. İlköğretim psikolojik danışma ve rehberlik programının öğrencilerin gelişimsel özelliklerine ağırlık verilerek yapılandırılması üzerine yoğunlaşılsa da, psikolojik danışma ve rehberlik ile ilgili gereksinimlerin okuldan okula, toplumdan topluma değişebileceği çok açıktır. Okulun türü, öğrenci sayısı, sosyo-ekonomik ve kültürel çevre özellikleri, okuldaki sorun alanları, anne- babaların eğitim düzeyleri, vb. özellikler, psikolojik danışma ve rehberlik gereksinimlerini etkileyecek ve çeşitlendirecektir. Bu durum programda önleyici, gelişimsel ve sorun çözücü rehberlik öğelerinin programdaki ağırlığının gereksinimlere dayalı olarak okuldan okula değişmesine neden olacaktır(Ültanır, 2003, s. 47).

Öğrenci, psikolojik danışma ve rehberlik programının temel öğesidir. Öğrencinin gelişimsel özellikleri ve bu gelişim özelliklerinin gerektirdiği gereksinimler geliştirilecek programı etkiler (Külahoğlu, 2004, s. 159). İlköğretim okulları, okul öncesi (anasınıfı), ilköğretim birinci kademe(1–5. sınıflar) ve ilköğretim ikinci kademe (6–8. sınıflar) olmak üzere üç düzeyi kapsamaktadır. Bu üç düzeyde yer alan öğrencilerin bedensel, bilişsel, duygusal, toplumsal ve cinsel gelişim özellikleri ve buna bağlı olarak gereksinimleri farklılık göstermektedir. Bu nedenle bu üç grubun psikolojik danışma ve rehberlik gereksinimleri ay ayrı ele alınarak programlara yansıtılmalıdır. Gelişim özelliklerinden kaynaklanan gereksinimlere uygun olarak; anasınıfında bilişsel, sosyal, duygusal, dilsel gelişim ve uyum sorunlarına ağırlıklı olarak yer vermek gerekebilecektir. İlköğretim birinci kademede çocuklarda gelişim isteği uyandıran bir sınıf havasını oluşturulmasını sağlayacak etlilikler ile öğrencileri tanıma ve onları kendilerine tanıtma, eğitsel psikolojik danışma ve rehberlik etkinlikleri ağırlıklı olarak yer tutabilecektir. İlköğretim ikinci kademede ise, her türlü eğitsel, kişisel ve mesleki rehberlik etkinlikleri yanında mesleki yönlendirme, ergenlik dönemi bilgilendirme çalışmaları ön plana çıkabilecektir. (Bakırcıoğlu, 2003, s. 263). Bu noktada Worzbyt (1989, s. 58), ilköğretim psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri sürecinde odaklanılması gereken gelişimsel gereksinimleri beş boyutta toplamıştır. Bunlar; fiziksel, sosyal, öz benlik kavramı, bilişsel ve kariyer gelişimi boyutlarıdır. Yüksel’e (2003) göre de; psikolojik danışma ve rehberlik programlarının geliştirilmesi sürecinde Worzbyt (1989) tarafından tanımlanan bu gelişim alanları ve bu alanların işaretçisi olan gereksinimlere odaklanılmalıdır.

Rehberlik ve psikolojik danışma programından yalnızca öğrenciler değil, öğretmenler ve veliler de yararlanmaktadır. Bu nedenle, öğrencilerinin psikolojik danışma ve rehberlik gereksinimleri ve beklentilerinin yanında öğretmenlerin ve velilerin de gereksinimleri belirlenmelidir. Bu belirlemeler için gereksinim belirleme anketleri hazırlanabilir (Schmidt, 2003, s. 112). Bu konuda Güven ve Güven (2002) tarafından yapılan bir çalışmada; ilköğretim okulu öğrenci velilerinin rehberlik gereksinimleri aşağıdaki biçimde belirlenmiştir:

• Çocuğa düzenli ders çalışma alışkanlığı kazandırma,
• Sorumluk ve özgüven kazandırma,
• Gelişim özelliklerini ve sorunlarını bilme,
• Anlaşmazlık ve çatışmaların çözümü,
• Sınav kaygısını yenme,
• Okula karşı isteksizlik ve okul korkusu.
KAYNAKÇA
Alkan, Cevat ve Mehmet Kurt. Özel Öğretim Yöntemleri: Disiplinlerin Öğretim Teknolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık, 2001.
Bakırcıoğlu, Rasim. İlköğretim, Ortaöğretim ve Yüksek Öğretimde Rehberlik ve Psikolojik Danışma. Ankara: Anı Yayıncılık, 2003
Demirel Özcan. Kuramdan Uygulamaya: Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2004.
Doğan, Hıfzı. Eğitimde Program ve Öğretim Tasarımı. Ankara: Önder Matbacılık, 1997.
Erkan, Serdar. Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması. Ankara: Nobel Yayınları, 2001.
Güven, Mehmet ve Sema Güven. “İlköğretimde Çocuğu Bulunan Annelerin Veli-Öğretmen İlişkilerini Algılayışları ve Rehberlik Gereksinimleri,” Yaşadıkça Eğitim. Sayı: 74-75, 2002, ss. 56-59


Kaya, Alim ve Asım Çivitçi. “Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Geliştirilmesi,” Psikolojik Danışma ve Rehberlik. (2. Baskı).( Editör: Gürhan Can). Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2002, ss. 201-226
Külahoğlu, Şermin. Okul Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Programlarının Geliştirilmesi. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2004.
Schmidt, John J. “Devoloping A Program,” Counseling İn School: Essantial Services and Comprehensive Programs. Pearseon Education Inc: 2003, ss.109-133.
Tuzcuoğlu, Semai. “Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Testlerin Önemi,” Çağdaş Eğitim. Sayı: 213, Eylül, 1995, ss. 20-22.
Ültanır, Emel. İlköğretim Birinci Kademede Rehberlik ve Danışma. Ankara: Nobel Yayınları, 2003.
Worzbyt John C. & Kathleen O’Rouurke. Elementary School Counseling: A Blueprint For Today and Tomorrow. Muncie, Indiana: Accelerated Development Inc, 1989.
Yüksel, Galip.” İlköğretim Öğrencilerinin Gelişim Alanları, Gelişim Alanlarının İşaretçisi Olan İhtiyaçlar ve Geliştirilmesi Gereken Beceriler: Bu Süreçte Rehber Öğretmenin İşlevleri Kuramsal Bir İnceleme,” Milli Eğitim. Sayı: 159, Yaz, 2003.